تاریخچه شب یلدا

دقیقا مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور بر‌می‌آید که، مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عده‌ای از آنان به ایران مهاجرت می‌کنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا می‌کند. با همه‌ی اینها آنچه به عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود 500 سال، قبل از میلاد برمی‌گردد.

یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌ شماری بابلی‌ها و مصری‌ها ست. یلدا در باورهای دینی ایران کهن، شب زایش خورشید (ایزدمهر یا میترا) و یکی از جشن های باستانی با قدمت هفت هزار ساله است. پیشینیان بر این باور بودند که در این شب فرشته بدی ‌ها (اهریمن) با فرشته خوبی‌ ها (امشاسپندان) به جنگ می‌ پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی ‌ها اهریمن را شکست می‌ دهد و پس از پیروزی روشنایی بر تاریکی و زاده شدن دوباره خورشید، صبح آغاز می‌ شود.

جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌ های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد. خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین ‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌ رسد که این موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌ شود. اما از آغاز زمستان که مصادف با انقلاب زمستانی است، خورشید دگرباره به سوی شمال شرقی باز می‌ گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کوتاه شدن شب است. به همین دلیل مردمان گذشته که اصلی ترین منبع درآمدشان کشاورزی بود، بر مبنای گردش خورشید و حرکت ستارگان فعالیت های خود را تنظیم می کردند و با فرا رسیدن یلدا، برداشت محصولات صیفی را پایان می دادند و فصل استراحت را آغاز می کردند.

باور‌های کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویداد‌های کیهانی شکل گرفته است. روایت‌های مختلفی از علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد.

روایت اول:

پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی در روزگاران باستان، زندگی‌ مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود؛ و تاثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب می‌شد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصل‌ها را درک کرده بودند. بشرِ همیشه کنجکاو هم پس از کشف چگونگیِ وقوع یک رویداد، به دنبال فلسفه و چرایی آنها می‌گردد.

آنها تاثیر نور و تاریکی؛ و گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند. از تاثیراتی که می‌گرفتند؛ به این نتیجه رسیده بودند که، نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی. آنها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که، شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر می‌برند. روز‌های بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روز‌های کوتاه‌تر نشانه‌ غلبه تاریکی بود. به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز، که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. چرا که فردای آن، روز‌ها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن نور بر تاریکی پیروز می‌شود.

روایت دوم:

شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز خلقت آیین مهر یا میترائیسم در ایران قبل از دین زرتشتی رواج داشت. این آیین برپایه پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هند و ایرانی است. او از یک طرف نماینده عشق و محبت است؛ و از طرفی واسطه‌ی بستن پیمان‌هاست. او عهد نگهداشتن و راستگویی را نمایندگی می‌کند. مهر همچنین داورِ میان جنگاوران بوده و دروغگویان و عهد‌شکنان را مجازات می‌کند. نماد این ایزد حلقه‌ است. برخی ادعا می‌کنند، پیشینه حلقه ازدواج به همین اسطوره می‌رسد. خورشید هم نماد ظاهری میترا ست.

مهرپرستان شب یلدا را شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستد. اینگونه که در شبی دراز و سرد، ایزد مهر در یک غار گود و کم ارتفاع ظهور می‌کند و خورشید را به ارمغان می‌آورد. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند.

قدیم دور کرسی می‌نشستند؛ قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند؛ و الان بخاری‌ها مجلس را گرم ‌می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام می‌شده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.

مثل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می‌شده‌. به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند. مثل قصه‌های کوچک و داستان‌های غیر واقعی اند. بیشتر قهرمان‌های آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته می‌شوند. در هر نقطه‌ای از کشور قصه‌های مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانی‌ها قصه حسین کرد شبستری می‌خوانند و خراسانی‌ها بیشتر از داستان‌های شاهنامه داستان سرایی می‌کنند.

معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفالی می‌زند. به این ترتیب که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را می‌گوید: ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی… بعد لای دیوان را باز می‌کند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است. اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده می‌شود. سه بیت از غزل بعدی نیز شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر می‌کند. اگر محتوای شعر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد می‌دانند. از آنجا که عمده غزلیات حافظ دارای محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده است؛ فال‌ها معمولا روحیه بخشند.

جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب یلدا، شاهنامه‌خوانی ست. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه نقالی چند برابر می‌شود. متاسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانواده‌تان چنین فردی داشته باشید. از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله، سفره و خوردنی‌های آن است. سفره شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شب چله در دوران قدیم، سفره‌ای به نام میَزد پهن می‌کردند. آنها میوه‌های تر و خشک، آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره می‌گذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب می‌آمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را می‌توان نام برد. بَرسَم وسیله‌ای برای دعا‌خوانی ست که از جنس شاخه گیاهی خاص و یا فلزِ برنج و نقره ساخته می‌شود.

میوه‌ها جزئی اصلی از سفره یلدا هستند. در این سفره نقش اصلی را میوه‌های سرخ رنگ بر عهده دارند. رنگ سرخ این میوه‌ها نماد خورشید است.

انار میوه اصلی سفره شب یلدا ست. پیشینیان انار را میوه‌ باروری و برکت می‌دانستند. آنها این معنا را از دانه‌های زیاد آن دریافت می‌کردند. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید است. در واقع خوردن انار در شب یلدا به خاطر اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است. یعنی آنها با توسل به انار و خوردن آن برکت را از دانه‌های زیاد آن می‌گرفتند و نیروی باروری را در خود افزایش می‌دادند. به همین ترتیب یکی از میوه‌هایی که در خوانچه یلدای عروس می‌گذارند انار است. این میوه از دوران بسیار قدیم میوه‌ای مقدس شناخته شده است. انار حتی در ادیان بزرگ دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد. در اساطیر و افسانه‌ها هم ذکر آن رفته است. در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به شمار می‌رود. زرتشتی‌ها از شاخه‌ها و میوه آن در مراسم  دینی خود استفاده می‌کنند. انار از دید مسلمانان هم میوه‌ای مقدس بوده و در قرآن کریم از آن به عنوان میوه‌ای بهشتی نام برده شده. خوردن این میوه توسط بزرگان دینی توصیه شده است.

این میوه یکی از ارکان جدایی ناپذیر سفره شب یلدا و یادآور حرارت و گرمای تابستان است. نیاکان ما معتقد بودند با خوردن هندوانه در شب یلدا، سرما و بیماری در طول زمستان بر شما غلبه نخواهد کرد. که البته این باور با توجه به وجود مقادیر زیاد آنتی اکسیدان و ویتامین های A ، B و C در این میوه، توجیه علمی و منطقی دارد.میوه‌های پاییزی از دیگر میوه‌های سفره یلدا می‌توان انواع میوه‌های پاییزی را نام برد. در گذشته به همراه انار و هندوانه، میوه‌های فصلی را هم در سفره می‌گذاشتند. میوه‌هایی مثل پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل می‌توانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.

 یکی از خوراکی هایی است که از گذشته تا به حال در تمام مراسم های ایرانی مورد استفاده قرار گرفته و حتی به یکی از نمادهای فرهنگ ایرانی تبدیل شده است. هرچند که سنت ها و سلایق گوناگون، ترکیبات مختلفی از خشکبارها نظیر آجیل شور، شیرین و چهار مغز را به وجود آورده اما آجیل شب یلدا به رسم سنت های دیرین آجیل هفت مغز بوده که شامل مغزهای پسته، بادام، گردو، فندق، نخودچی، کشمش و باسلوق است. به آجیل شب یلدا تنقلاتی هم اضافه شده. امروزه باسلق و پشمک هم از شیرینی‌های این سفره هستند.

یکی از تنقلات محبوب شب یلدا میوه‌های خشک شده است. جایگزینی مناسب برای تنقلات ناسالم و حجم زیاد شیرینی‌های صنعتی.

باقالی : همچنین میزان بالای فسفر موجود در آن منجر به تقویت بهره هوشی در گروه سنی کودکان می شود. استفاده از چاشنی گلپر در کنار باقلا نیز علاه بر خوش طعم کردن آن، باعث افزایش قوای بدنی می‌شود.

لبو : چغندر قرمز یا لبو یکی از مغذی‌ترین خوراکی‌های شب یلداست که درباره آن داستان های زیادی در سراسر دنیا وجود دارد. مثلا یک باور وجود دارد که اگر یک مرد و یک زن از یک لبو بخورند، مقدر است که عاشق یکدیگر شوند.

شب یلدا برای تازه عروس‌ها شیرینی خاص خود را دارد. چرا که در این شب رسمی دلنشین، مختص به آنان برگزار می‌شود. رسمی که بازمانده از آداب گذشتگان است. رسمی که در این شب برگزار می‌شود از این قرار است که؛ خانواده داماد برای تازه عروسشان هدایایی را آماده می‌کنند و به نیت مهمانی به خانه آنها می‌روند. خانواده عروس هم خود را آماده بازدید از خانواده داماد می‌کنند. شب چله‌ای عروس، در شهرستان‌ها به همان شیوه قدیم اجرا می‌شود. هدایای تهیه شده را در سینی بزرگی قرار می‌دهند. به این سینی طبق می‌گویند. این هدایا برخی جاها به خوانچه چله هم مشهور است. زنان خانواده داماد طبق را روی سر قرار داده و به راهی منزل عروس می‌شوند.

رسم شب یلدایی عروس ریشه‌ مشترک دارد. به همین خاطر کلیات آن معمولا یکسان است. بسته به فرهنگ هر منطقه گاهی هدایایی اضافه می‌شوند. هدیه‌ها شامل موارد زیر است: چند نوع آجیل و میوه‌های تزئین شده که پای ثابت طبق هدیه است. نقل، شیرینی و کله قند که نماد برکت و شیرین کامی است حتما جای خود را در طبق دارد. یک قواره پارچه خوش‌رنگ و شاد هم جز این هدایا ست. لباسی زمستانی، کفش و کیف در این هدایا پیش‌کش عروس می‌شود. قطعه‌ای طلا هم به منظور هدیه به عروس در طبق قرار می‌دهند. گاهی یک دیوان حافظ در بین طبق چله‌ای عروس قرار می‌دهند. تزئین هدیه شب یلدای عروس، نکته مهم و غیر قابل چشم‌پوشی ست. قطعا ذوقی که در تزئین این هدایا به کار رفته از خود هدایا چیزی کم ندارد و نشانه مهر و محبتی ست که بین دو خانواده وجود دارد. از ابزار این تزئینات توری‌ها و پارچه‌های رنگارنگ و روبان‌ها ست. رنگ قرمز که نمادی از یلدا ست نقش پر‌رنگی در این تزئینات دارد.